Tuyệt vọng tự tin

Vào mùa Hè năm 2008, ở bộ phim bom tấn “Xích Bích” kể về trận đại chiến lừng danh thời Tam Quốc (mùa Đông năm 213), đạo diễn a dua thị trường người Tầu là Ngô Vũ Sâm đã khắc họa rất dở tính cách của Tào Tháo và Chu Du, hai viên tổng tư lệnh của hai đạo quân đối địch. Tào Tháo thì giống như diễn viên tuồng còn Chu Du thì giống như diễn viên kinh kịch, vừa uốn éo đa ngôn vừa loanh quanh ẽo ợt. Theo đúng chính sử cũng như tiểu thuyết dã sử, hai viên tướng kể trên ở đời thật khác lắm, bởi cả hai đều là những kẻ lỗi lạc phi thường tự tin quyết đoán. Duy có điều, sự tự tin ở hai người là rất khác nhau. Tào Tháo tự tin là do đa nghi xung quanh, ông ta cô đơn tự kiêu, cố nhiên tự mãn rồi trượt vào lầm lạc. Còn lòng tin ở Chu Du là minh mẫn tự biết, ngoài cái tôi của mình ra thì còn có trời có đất và đương nhiên còn có nhiều người khác. Vì thế, mặc dầu Tào Tháo luôn vượt trội hơn Chu Du về mọi mặt nhưng kết quả quân Tào vẫn đại bại. Nguyên nhân thì có nhiều, và một trong những sai lầm lớn nhất đấy chính là sự tự tín quá mức của viên chủ tướng.

Từ xưa đến nay, dù thời chiến hay thời bình, tuyệt chưa có một vị anh hùng kiệt xuất nào lại thành công mà chỉ nhờ sự tự tin. Ở khía cạnh trưởng thành tâm lý, sự tự tin đơn giản chỉ là một sự cố gắng chủ quan cá nhân, khát khao vùng vẫy mong muốn tạo ra đôi chút hy vọng nhằm chống lại những tuyệt vọng khách quan từ bên ngoài đưa tới. Nhân vật kinh điển AQ của Lỗ Tấn là ví dụ. Với tất cả những hành vi xuẩn tín mang tính tự kỷ ám thị kiểu như chối bỏ văn minh thành phố, mơ mộng quá khứ nhà quê, căm ghét giầu sang, khinh bỉ nghèo khó, sự tự tin của anh chàng nông dân mang đậm chất “phương thức sản xuất châu Á” này là sự lật ngược của những mặc cảm tự ti. Chính vì vậy, khi phải khắc nghiệt đối diện với những tiến bộ xã hội mới lạ, anh ta luôn thủ thế mơ hồ đạo đức rồi thiển cận chỉ trích. Tuy nhiên, AQ đáng thương hơn là đáng giận và kiểu tự tin cũ kỹ ấy ở hôm nay cũng chỉ còn là lác đác.

Nhan nhản của ngày bây giờ là một thứ tự tin mang vẻ tối tân thời thượng nhưng cũng không hẳn là mới, bởi vì hơn bốn nghìn năm trước Đức Phật đã chính xác gọi nó bằng cái tên “ngã mạn”. Đại loại “ngã mạn” là một thứ định kiến cho rằng mình mới là nhất rồi tự phụ bất chấp đúng sai, khinh nhờn mọi thứ. Những người đẫm đầy ngã mạn thường khăng khăng nhiệt tình dậy dỗ người khác về sự tự tin. Câu đầu lưỡi mà họ hay cảm thán là “mất tự tin nghĩa là mất hết”. Có phải vậy chăng mà trên báo hình lẫn báo viết gần đây liên tục tấp nập xuất hiện những diễn giả hùng hồn đại ngôn phong độ ngông ngạo ướt sũng tự mãn. Một ông đầu hói kinh doanh nghề bay, vẻ ngoài cố nhang nhác giống như nhạc sĩ, tiền xăng đang nợ đìa nhưng vẫn cao giọng tin chắc rằng ở thì tương lai hãng bay của ông sẽ lượn khắp bầu trời đông như cào cào châu chấu. Từ điển tiếng Việt nôm na giải thích “Tự tin là tin ở chính mình”. Thoạt nghe thì đúng chính tả, thế nhưng hỡi ơi, trước khi xác tín thì đầu tiên cũng phải biết mình là cái gì chứ.

Theo vài khảo sát xã hội học ở ta, sự tự tin thường tập trung cao độ ở vô số đàn ông tuổi còn trẻ khỏe, có một ít ở đàn bà đang mon men kinh doanh lớn và may mắn thay nó rất hiếm thấy ở những người nữ đang thật sự làm mẹ hoặc làm vợ. Theo quan niệm Nho giáo Á Đông thì phụ nữ tự tin luôn tràn đầy khả năng trở thành “ngoan phụ” (ngoan ở chữ ngoan cố, không phải ngoan ngoãn) và là tiềm năng phát triển thành ác phụ. Có lẽ do vậy nên những bậc từ mẫu hiền thê thường không thích sự tự tin, họ chỉ biết tận tụy, nhân hậu, ân cần lo lắng cho người thân bởi họ chân thành nghĩ rằng mình vốn là nhỏ nhoi. Hơn nữa, họ luôn tin ở trong cõi đời bao la rộng dài này hoàn toàn không chỉ toàn người với người, thăm thẳm thiêng liêng ở đâu đấy còn có cả Trời cả Chúa cả Phật, có cả “quỷ thần hai vai” linh diệu chứng dám.

Tất nhiên ở một chừng mực nào đó, sự tự tin có thể vẫn là một phẩm tính tích cực. Tuy nhiên, nếu phải so với những phẩm chất nhân văn thực sự lớn khác ví như sự vô tư tuẫn tiết, sự tần tảo chung thủy, sự cao thượng vị tha thì sự tự tin chỉ còn là một thứ nết hay hay.

Đại loại, có cũng được mà không có hình như lại càng được.

[Nguyễn Việt Hà]

->Read More...